مسئولیت کیفری

دکتر مرتضی واحدی پور

وکیل پایه یک دادگستری

مسئولیت کیفری عبارت است از اهلیت و توانایی تحمل مجازات، در برابرِ نقض مقررات کیفری و ارتکاب جرم.

جامعه پذیری و زندگی در اجتماع، مستلزم پذیرشِ مسئولیت های متعددی است که یکی از این مسئولیت ها، مسئولیت کیفری است. قانون جزا، هر رفتاری اعم از فعل یا ترک فعل را که منجر به نقض حقوق جامعه و شهروندان شود جرم تلقی کرده و مرتکب آن را  مسئول می داند. با این همه، عقل حکم می کند که این مسئولیتِ سنگین بر کسی بار شود که دارای اهلیت لازم باشد. در نتیجه، شخصِ فاقدِ اهلیتِ کیفری، فاقدِ مسئولیتِ کیفری خواهد بود.

از دیدگاه حقوق کیفری، اشخاص از حیث مسئولیت کیفری به دو گروه، یعنی اشخاصِ دارای مسئولیت کیفری و اشخاص فاقد مسئولیت کیفری تقسیم می شوند. منظور از اشخاص دارای مسئولیت کیفری، اشخاصی هستند که در زمان ارتکاب جرم، دارای توانایی هایی از جمله، عقل، بلوغ، اراده و اختیار باشند. در این میان اما اشخاص فاقد مسئولیت کیفری، فاقد چنین توانایی هایی بوده و به جهاتی مانند جنون، کودکی، اکراه و اجبار، مسئولیت کیفری از آنها برداشته شده است. ماده 140 قانون مجازات اسلامی در باب مسئولیت کیفری بیان می دارد؛ «مسئولیت کیفری در حدود، قصاص و تعزیرات تنها زمانی محقق است که فرد حین ارتکاب جرم، عاقل، بالغ و مختار باشد... .»

مطابق ماده 141 قانون مجازات اسلامی، اصل بر شخصی بودن مسئولیت کیفری است. بنابراین، هر گاه شخصی مرتکب جرمی شود، باید شخصاً پاسخگو باشد و مجازات فقط علیهِ مرتکب اِعمال می گردد. با این وصف، مسئولیت کیفری به علت رفتار دیگری، تنها در صورتی ثابت است که شخص به طور قانونی مسئول اعمال دیگری باشد یا در رابطه با نتیجة رفتار ارتکابی دیگری، مرتکب تقصیر شود (ماده 142 قانون اخیرالذکر). مانند مادری که نگهداری از کودک را بر عهده داشته و در اثر تقصیر او، کودک مالِ دیگری را تخریب کند. با این همه، مسئولیت کیفری فقط مختص اشخاصِ حقیقی (انسانها) نیست. بلکه، اشخاص حقوقی (مثلاً شرکت ها) نیز در صورت تخطی از مقررات کیفری، دارای مسئولیت کیفری بوده و قابل تعقیب کیفری اند.

در بحث  مسئولیت کیفری، ابتدا باید احراز شود که آیا شخص اهلیت و توانایی تحملِ این مسئولیت را دارد یا خیر؟ اگر محرز شود که شخص در زمان ارتکاب جرم اهلیت کیفری نداشته است، قطعاً فاقد مسئولیت کیفری تلقی و بارِ مجازات از دوشِ او برداشته می شود. بنابراین، مسئولیت کیفری متوجة کسی است که در زمان ارتکاب جرم، بالغ، عاقل، مختار و دارای اراده آزاد باشد.

به تصریح ماده 146 قانون مجازات اسلامی، «افراد نابالغ مسئولیت کیفری ندارند.» دخترانِ کمتر از 9 سال قمری و پسرانِ کمتر از 15 سال قمری، نابالغ تلقی می شوند. از طرفی، هر گاه مرتکب در زمان ارتکاب جرم دچار اختلال روانی بوده به نحوی که فاقد اراده و یا قوه تمیز و تشخیص باشد مجنون محسوب می شود و مسئولیت کیفری ندارد (ماده 149 قانون مجازات اسلامی). همچنین، ارتکاب جرم بر اثر اکراه غیرقابل تحمل و نیز شرایط اضطراری، از قبیل آتش سوزی، سیل، طوفان، زلزله یا بیماری به منظور حفظ جان یا مال شخص یا دیگری قابل مجازات نمی باشد. به موارد مذکور باید عملیات ورزشی، اقدامات پزشکی و دفاع مشروع با رعایت شرایط قانونی و همچنین خواب و مستیِ غیر ارادی ناشی از مصرف مسکرات و مواد مخدر و روان گردان را نیز افزود که در چنین شرایطی شخصِ مرتکب، فاقد مسئولیت کیفری تلقی و مجازات از او برداشته می شود. این قبیل مرتکبان، هر چند عملی که انجام داده اند در شرایط عادی جرم است، اما به دلیل زوال عنصر روانی جرم، مسئولیت کیفری آنان با مانع ای روبرو بوده که تحمیل مجازات بر آنان را فاقد مبنا و توجیه منطقی می نماید.

شما کاربر محترم می توانید در صورت نیاز به مشاوره اعم از حقوقی یا کیفری سوال خود را مطرح نموده و از همین وبلاگ جواب خود را دریافت نمایید. // همچنین در صورت لزوم یا تمایل می توانید مشاوره حضوری دریافت نمایید به آدرس: استان گیلان- شهرستان فومن- میدان آناهیتا- ابتدای خیابان شهدا- برج آوین- طبقه سوم- شماره تماس: 01334739252      

با تشکر: شمسی پور