فلسفه مجازات

دکتر مرتضی واحدی پور

وکیل پایه یک دادگستری

در یک نگاه کلی، جرم مخل و بر هم زننده نظم جامعه است و مجازات، واکنش و پاسخِ جرم است. در این نوشتار کوتاه، مقصود از فلسفه مجازات، بررسی مبنا، علت و هدف مجازات است. به عبارتی دیگر، باید روشن شود که مجازات از کجا می آید و علت وضع آن چیست؟ همچنین، وضع و اِعمال مجازات چه هدفی را دنبال می­کند و فایده آن چیست؟

از زمان پیدایش بشر تاکنون، مجازات به عنوان نهادی کهن وجود داشته و دارد. مجازات، در مقابلِ پاداش و سزای عملِ ناهنجار و شرّ است. مجازات نشأت گرفته از خرد جمعی و تصمیم گروهی است. در جوامع امروزی، مردم جامعه افرادی را به عنوان نماینده خود انتخاب و آنان دور هم جمع شده و مبادرت به قانون گذاری و وضع مجازات می کنند. این تفویض اختیار با اراده اکثریت است که نتیجة آن به کل جامعه تسری می یابد.

 ژان ژاک رسو دانشمند بنام فرانسوی در کتاب « قرارداد اجتماعی » مجازات را با در نظر گرفتن فایده اجتماعی آن توجیه می کند. او در مورد اصل و منبع حق جامعه در مورد مجازات و تنبیه افراد معتقد است: « افراد بشر که آزاد به دنیا آمده اند و به طور آزاد هم در طبیعت زندگی می کنند، به تنهایی قادر به حفظ خود و دفاع در مقابل عوامل طبیعی نیستند. بنابراین برای محافظت از خود و دفع مخاطرات به دور یکدیگر گرد آمده و با هم « قرارداد اجتماعی » منعقد می کنند. در چنین جامعه ای هر گاه کسی مرتکب جرم شود، با میل و اراده، قراردادی را که با جامعه بسته بود نقض کرده است. متصدیان امر، با محاکمه مقصر و اعلام حکم مجازات، در واقع ثابت می کنند و به عموم اعلام می دارند که این شخص قرارداد اجتماعی را نقض کرده و در نتیجه عضو جامعه نیست و چون تعهد خود را لغو نموده باید به عنوان پیمان شکن، تبعید و یا به عنوان دشمنِ جامعه نابود گردد. چنین فردی دیگر استحقاق محافظت شدن از ناحیه آن جامعه را نداشته و جامعه حق دارد که چنین فردی را به مجازات برساند. » سزار بکاریا دانشمند مشهور ایتالیایی، غرض از وضع و اجرای مجازات را بازدارندگی مجرم و دیگران دانسته، به این معنا که در آینده، مجرم و دیگر افراد جامعه مرتکب چنین جرمی نشوند. از این رو، این دانشمند به قطعیّت، حتمیّت و شدّت مجازات معتقد بود. جِرمی بنتام دانشمند انگلیسی، انسان را فردی خودخواه و منفعت طلب دانسته و بیان می دارد: « کسی که مرتکب جرم می شود هدفش جلب منفعت است ». بنابراین، مجرم قبل از ارتکاب جرم، سود و زیان آن را می سنجد. در نتیجه، اگر ارتکاب جرم آنچنان منفعتی داشت که ارزش  تحمل مجازات را داشته باشد، آن را انجام می دهد و اگر زیان آن بیشتر بود و به اصطلاح به صرفه نبود، از ارتکاب آن خودداری می کند. در خصوص فلسفه مجازات، نظریات دیگری هم ارائه شده، از جمله نظریه « مکتب عدالت مطلق » که معتقد است مجازات در هر حال باید اِعمال شود، چون با ارتکاب جرم، فارغ از ضرر اجتماعی، عدالت خدشه دار شده است. عده ای دیگر نیز به ارعاب و پیشگیری از وقوع جرم در آینده نظر دارند و عده ای هم بر اصلاح و تربیت مجرمان تأکید می کنند. با این همه، به نظر می رسد فلسفه مجازات، به نوعی همه موارد پیش گفته را در خود جای می دهد. اما فلسفه اصلی مجازات را می توان جلوگیری از هرج و مرج و بی نظمی در جامعه برشمرد. زیرا نظم و انسجام، لازمه یک جامعه است. اگر در جامعه ای نظم و انسجام حاکم نباشد و هر کس بدون واهمه، هر کاری دلش بخواهد انجام دهد، دیری نمی پاید که آن جامعه فرو می پاشد. آسایش و امنیت شهروندان به مخاطره می افتد. جان، مال و ناموس مردم به ورطه نابودی کشانده می شود. اینجاست که فلسفه مجازات بروز و ظهور می یابد. مثلاً این فرض را در نظر آورید که یک روز اعلام شود که از امروز به مدت یک هفته هیچ مجازاتی وجود نخواهد داشت و هر کس هر کاری دوست دارد می تواند انجام دهد! تصور کنید چه اتفاقی می افتد؟

با همه این اوصاف، وضع و اجرای مجازات دو روی یک سکه اند. اگر در تقنین و تصویب مجازات دقت و ظرافت لازم به کار گرفته نشود و مجازات نامناسب و نامتوازن وضع شود، اجرای آن ثمره چندانی نداشته و حتی ممکن است موجب تجری و گستاخی مجرمان حرفه ای شود. در مقابل، اگر مجازاتِ مناسب و متوازنی تصویب شود، اما درست و مقتدرانه اجرا نشود، نتیجه آن مشابه بی قانونی خواهد بود. با این وصف، در تصویب و اجرای مجازات باید به فلسفه آن دقت داشته باشیم. زیرا اگر مجازات در جامعه کارکرد خود را از دست بدهد، ارتکاب جرم در آن جامعه عادی سازی شده و نتیجه آن در وهله اول بی نظمی و هرج و مرج و در وهله دوم ازدیاد روز افزون پرونده های کیفری در مراجع قضایی و افزایش آمار کیفری خواهد بود.

شما کاربر محترم می توانید در صورت نیاز به مشاوره اعم از حقوقی یا کیفری سوال خود را مطرح نموده و از همین وبلاگ جواب خود را دریافت نمایید. // همچنین در صورت لزوم یا تمایل می توانید مشاوره حضوری دریافت نمایید به آدرس: استان گیلان- شهرستان فومن- میدان آناهیتا- ابتدای خیابان شهدا- برج آوین- طبقه سوم- شماره تماس: 01334739252      

با تشکر: شمسی پور